« Het gaat, zegt ze [Saba Mahmood], niet aan om westerse modellen van vrijheid op te leggen om moslimvrouwen te ‘bevrijden’. De positie van vrouwen kan steeds alleen binnen een specifieke cultuur en geschiedenis begrepen worden. » Roosmarijn Bakker[1]
9 mei 2016, een buitengewoon mooie zomerdag. 20h Ik zit in het verkoelende gebouw van De Balie aan het Leidseplein. Een aantal feministen, Machteld Zee, Cisca Dresselhuys, Hadjar Benmiloud, Shirin Musa, Daphne van Paassen en Annabel Nanninga, zal het hebben over het verband tussen religie en misogynie. Het belooft een interessante avond te worden!
Ik zal meteen met de deur in huis vallen. Het woord religie mag je vervangen door het vijf letterige woord dat ik elke keer als ik de NRC next opensla, of de tv aanzet lees en hoor: ISLAM. Dit is meteen mijn eerste punt van kritiek. Ik zou er geen moment van wakker hebben gelegen als de stelling zou zijn geweest: Wat is het verband tussen vrouwenhaat en de islam? Ik geloof zelfs dat daar nogal wat over te zeggen valt. Maar als je ervoor kiest om het woord religie te projecteren op het scherm, dan zou je het toch moeten hebben over alle wereldgodsdiensten. Wat dacht je van India? Het land van het hindoeïsme en ook het land van het ongekend aantal wrede verkrachtingszaken. Maar het ging niet over India of het hindoeïsme. En het ging ook niet over het christendom of het jodendom.
Machteld Zee opent het eerste panelgesprek met een casus. Een vrouw in Engeland is van haar echtgenoot gescheiden; alleen volgens het burgerlijk recht en niet volgens het islamitisch recht. Deze vrouw is inmiddels hertrouwd. Ze gaat samen met haar huidige echtgenoot naar de shariarechtbank. Ze vragen of haar burgerlijke echtscheiding (eerste huwelijk) geldt als een religieuze echtscheiding. Het antwoord daarop van de rechter is NEE. Dat betekent dat de vrouw nog steeds getrouwd is met de eerste man. Zij zal moeten scheiden van haar huidige echtgenoot om haar eerste huwelijk te ontbinden (omdat de eerste echtgenoot niet meer in beeld is, is het nog maar de vraag of de rechter de scheiding zal goedkeuren). Zij zal vervolgens met een andere man, een derde man moeten trouwen volgens de rechter. De kop van de stijve penis van deze man moet in de vagina van de vrouw gaan… lekker romantisch. De vrouw zal vervolgens moeten scheiden van deze derde echtgenoot. En pas dan kan de vrouw trouwen met de tweede echtgenoot, haar geliefde. Dit wordt ook wel de Niqa Hallala genoemd.
Ik denk dat er over het besluit van de rechter eindeloos gediscussieerd zou kunnen worden. Hoe vrouwonvriendelijk dat besluit is etc. Waar het mij echter om gaat, is dat men te vaak vergeet dat het de vrouw is die besluit om samen met haar huidige echtgenoot naar de shariarechtbank te gaan! Waar blijft het respecteren van de keus van een ander. Het is deze superieure, kolonialistische houding van sommige individuen waar ik niet goed van word. Machteld noemt niet een keer de vrije wil van deze Engelse moslima om naar de legale Londense shariarechtbank te gaan. Ik kom een dergelijke houding, jammer genoeg, te vaak tegen: een ander individu die het allemaal wel beter weet, en hierbij de vrije wil van de andere individu totaal misloopt, en soms zelfs heel bewust negeert.
Waar ik mij het meest om verbaas is dat de sprekers van de panels (in De Balie ) het over het feminisme en de islam hebben, maar zij negeren het begrip waarin beide termen samen komen, volkomen. Ik heb het over het islamitisch feminisme. En dit is nou precies wat ik bedoel met The white woman’s burden. De Westerse vrouw voelt zich verplicht om op te komen voor de zielige onderdrukte vrouw in Pakistan, Egypte of Marokko, en legt hierbij haar normen en waarden op. Was dit ook niet wat de kolonisten deden, naast het plunderen van de landen. Ooit gehoord van Fatima Mernissi, Amina Wadud of Saba Mahmood? Wat hebben deze drie vrouwen betekend voor het feminisme? Zou het niet een veel beter idee zijn om oosterse vrouwen in contact te brengen met de theorieën van deze vrouwen? Zullen zij zich niet eerder met hun identificeren dan met de dames van bijvoorbeeld FEMEN?
Deze drie vrouwen zijn alle drie feministen, islamitische feministen. De Marokkaanse Fatima Mernissi trok vrouwonvriendelijke overleveringen (Hadith) in twijfel. Voor haar was het geloof, de islam juist gebaseerd op gelijkheid tussen man en vrouw.
De Amerikaanse Amina Wadud die een paar jaar geleden in opspraak kwam, omdat niet een man, maar zij het vrijdaggebed leidde voor een gemengde groep gelovigen. Hoe kun je deze vrouw missen als je het hebt over de islam en het feminisme! Amina Wadud legt in haar benadering de nadruk op het onderscheid tussen aan de ene kant de eeuwige voorschriften (rituelen) en aan de andere kant de tijdelijke maatschappelijke voorschriften. Ik zal het verschil toelichten aan de hand van een voorbeeld. In de islam, net zoals in de andere monotheïstische religies, is het hebben van slaven niet verboden. Amina vindt echter dat dit niet meer kan in de huidige samenleving, zij zal dit onderbrengen in de kolom van de maatschappelijke voorschriften. Het gebed en het vasten zijn voorbeelden van niet eeuwige voorschriften. Ze zijn niet aan een bepaalde tijd of plaats gebonden, ze zijn eeuwig. Bovendien heeft zij ook de grammaticale compositie van de Koran bestudeerd. Ze is tot de conclusie gekomen dat de man en de vrouw dan wel apart genoemd worden, maar ze hebben dezelfde boodschap.
De Pakistaanse Saba Mahmood bouwt haar filosofie voort op het structuralisme van onder andere de Franse filosoof Michel Foucault. Het individu bevindt zich continue in machtsstructuren: school, werk, gezin. Het individu kan alleen vrij handelen binnen die machtsrelaties. Als antropologe heeft Mahmood onder andere de Egyptische Vrouwen Moskeebeweging bestudeerd. Mahmood ’s filosofie komt op het volgende neer. Het streven naar vrijheid is niet inherent aan de mens. Men moet het om die reden niet bestempelen als iets natuurlijks. Bovendien heeft het begrip vrijheid voor een ieder een andere betekenis. Mahmood geeft de voorkeur aan het gebruik van het begrip zelfontplooiing of zelfrealisatie boven het begrip autonomie. Voor de vrouwen van de Egyptische Vrouwen Moskeebeweging in Caïro betekent vrijheid dan niet het streven naar gendergelijkheid, maar eerder het streven naar spirituele zelfverwerkelijking.
Interessante dames met interessante theorieën. Wat ik hiermee duidelijk wil maken is dat het onmogelijk is, en in mijn ogen zelfs fout om te praten over het verband tussen de islam en misogynie, en daarbij de rol van de islamitische vrouwen te negeren. Mocht je dat wil willen doen, dan moet je je er wel bewust van zijn dat je als een outsider kijkt met een westers brilletje. In dat geval geef ik de voorkeur aan een descriptieve benadering, waarin men zo neutraal mogelijk de rol van de vrouw in de islam probeert te beschrijven, geheel gezuiverd van vooroordelen en waardeoordelen. Een normatieve benadering die we vaak genoeg waarnemen staat voor mij gelijk aan de misselijkmakende Messias houding van de andere vrouwen, die het allemaal beter lijken te weten dan hun ‘’zielige onderdrukte zusters’’.
Nou lijkt het misschien net of ik het huwelijk van een tienjarig meisje in Sudan goedpraat, of het achterlaten van je echtgenote in Marokko, of wat dacht je van het stenigen van een vijftienjarig meisje dat onderweg naar haar grootouders verkracht is. Dit soort zaken verafschuw ik! Laat dat duidelijk zijn! Maar ik ervaar een onbeschrijflijk gevoel van onbehagen als een westerse vrouw (of man) zegt dat de rechtenstudente die in het Oudemanhuispoort een kopje koffie haalt, onderdrukt wordt omdat zij uit vrije wil heeft besloten een hoofddoek te dragen. De Westerse vrouw moet ophouden met het als een missie te zien om het feminisme te brengen naar andere culturen. Daar waar vroeger de grote mogendheden landen koloniseerden, onder het mom van de beschaving brengen: la mission civilisatrice, proberen de Westerse vrouwen alle andere vrouwen in de wereld te koloniseren onder het mom van “’la mission feministe’’. En wat betreft de Westerse vrouw. Dat is niet per se een blanke vrouw. Laten we niet vergeten dat Europa ontzettend heterogeen is. Ik ben zelf ook een Westerse vrouw met misschien net iets andere ideeën over de vrouw dan de in de Rif geboren Fatima (personage uit L’orgueil du père van Halima Ben Haddou). Maar dat geeft gelukkig helemaal niets, zolang we elkaars ideeën respecteren en elkaar niets opleggen.
[1] Bakker, R., Vrouwelijke filosofen: een historisch overzicht, Amsterdam, Atlas, 2012.
MijnNederland 